Kastaljan je smešten na istočnoj padini Kosmaja, u ataru sela Nemenikuća, na mestu koje meštani zovu Zidine ili Manastir. Ostaci manastira su evidentirani od službe zaštite 1963. godine, da bi nakon arheloških iskopavanja tokom 1969-1971. godine bio otkriven manastirski kompleks koji se sastoji od crkve, konaka, trpezarije i ostataka nekropole.
U najstarijoj aritektonskoj strukturi Kastaljana, mogu se uočiti dve građevinske faze, prva (kraj XIII-početak XIV veka) i druga (kraj XIV pisa iz 1322. godine i samom arhitektonskom obliku crkve (jednobrodna građevina pravougaone osnove, zidana kamenom, sa jednim kubetom – što je karakteristika raške škole) manastir je mogao nastati u vreme kada ovim oblastima upravlja srpski kralj Dragutin. Prtpostavku da je despot Stefan Lazarević prezidao crkvu, konak i trpezariju, pored narodne tradicije, potvrđuju ostaci dekorativne plastike karakteristični za moravsku arhitekturu i istorijski izvori o depotovoj vezanosti za kosmajsko područje. Trajanje manastira može se pratiti kroz ceo XVI i XVII vek sve do Velike seobe pod Arsenijem Čarnojevićem, da bi posle verovatno došlo do razaranja.
Crkva je zidana u kamenu kao jednobrodna građevina pravougaone osnove (dugačka je 12 i po, a široka 6 metara), sa polukružnom apsidom na istočnoj i pravougaonom pripratom na zapadnoj strani. Sa unutrašnje strane zidovi su ojačani masivnim prizidanim pilastrima, po tri uz južni i severni zid, što ukazuje na mogućnost postojanja kubeta. Crkva je zidana od lomljenog kamena, a spolja i iznutra je bila malterisana. Krov je bio dvoslivan, a pod od kamenih ploča. Tragovi fresaka nisu konstatovani u naosu, već u severozapadnom delu priprate, u donjim zonama zida. To su fragmenti fresaka sa predstavama draperija, stilizovanih ornamenata, delova ćiriličnih slova i drugih elemenata karakterističnih za dekoraciju srednjovekovnih crkava u Srbiji.
Južno od crkve na blagoj padini bio je sagrađen veliki konak koji je zatvarao južnu stranu manastirskog kompleksa. To je bila reprezentativna građevina pravougaone osnove (28 H 5 i po metara). Sastojala se iz prizemlja i spratnog dela. Glavni prilazi prizemlju bili su sa spoljne strane što znači da je ovaj deo konaka bio izdvojen od porte i da je služio za smeštaj karavana i putika koji nisu imali potrebu da ulaze u sam manastirski prostor. Prema ostacima portala i pregradnih zidova vidljivo je da je bilo pet većih prostorija sa posebnim ulazima. Spratni deo konaka imao je ulaz sa nivoa crkve i iz uzanog izduženog trema ulazilo se u monaške ćelije. Konak je bio sagrađen od kamena i imao je dvoslivni krov.
Trpezarija je sagrađena zapadno od crkve i konaka i sa te strane zatvara manastirski kompleks. Pravougaone je osnove većih dimenzija (21 H 8 i po metara) i sastoji se od prizemlja i spratnog dela. U prizemlje se ulazilo kroz dva ulaza, od kojih je veći portal bio zasveden poluobličastim svodom od opeke i kamena. Spratni deo imao je hodnik, predvorje i veliku odaju za obedovanje. U severnom delu bila je smeštena kuhinja sa ložištem.
Na prostoru ispred crkve otkrivena su tri monaška groba bez ikakvih belega i grobnih priloga. To je deo mlađe nekropole nastale od početka XV veka do gašenja manastira, dok su stariji grobovi iz vremena gradnje crkve početkom XIV veka nađeni u sloju ispod temelja konaka.
Pratite nas na našemTELEGRAM kanalu
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, Twitter nalogu
