Slovačko i staro vojničko groblje u Spomen parku

Te godine u Austrougarskoj monarhiji, iscrpljenoj dugim ratovanjem, počele su brojne revolucionarne, socijalne i nacionalne pobune. Slovaci i Česi, pripadnici 71. austrougarskog pešadijskog puka, umorni od ratovanja, bili su pod uticajem revolucionarnih ideja iz Rusije i uglavnom na strani porobljenih Srba, svoje slovenske braće.

U nedelju, 2. juna, 1918. godine, izbila je pobuna u kojoj je učestvovalo oko 700 vojnika, na čelu sa narednikom Viktorom Kobilikom. Međutim, pobuna je ugušena, a sutradan je stiglo i pojačanje, uvedeno je opsadno stanje i policijski čas.Vojni generalni guverner, baron Remen, odredio je specijalnu sudsku komisiju i članove prekog vojnog suda, koji je 44 vojnika i podoficira osudio na smrt. Streljanje je izvršeno po podne, na dan izricanja presude, 8. juna, 1918. godine, u znak odmazde za pobunu. Streljana su 42 Slovaka i 2 Čeha.

Izgradnju spomenika 1922. godine su pokrenuli Nikola Stevanović, načelnik vojne muzike i potpukovnik Miliher, vojni ataše Čehoslovačke Republke. Na prostoru koji je ograđen betonskim parapetom i metalnom ogradom sa kopljima, nalaze se dve grobnice sa zidanim, natkrivenim vitrinama u kojima su nekada bila izložena vojna obeležja. Ispred grobnica se naliz obelisk isklesan od belog mermera, na čijem vrhu se nalazi bronzana figura orla raširenih krila. Na samom spomeniku urezan je krst ispod kojeg se nalazi natpis „Spomenik miloj braći Čeho-Slovacima streljanim u pobuni21. juna 1918. god. u Kragujevcu“ i imena streljanih. 

Ispred ulaza u ograđen prostor, sa leve i desne strane kapije, na postamentima se nalaze ležeće figure dva lava, koje simbolično čuvaju grobnice. Na postamentima su i bakarne ploče sa lavovima uzdignutim na zadnje noge, kao u borbi, replike lavova sa nekadašnjeg grba Čehoslovačke republike. 

Spomenik je svečano otkriven 28. septembra 1924. godine, u prisustvu roditelja i rodbine streljanih, visokih predstavnika Kraljevine SHS, Republike Čehoslovačke i mnogobrojnih građana Kragujevca. Na žalost, spomenik je malo udaljen od ostalih, pa se često događalo da bude oštećen. Restauriran je više puta tokom 2005. i 2006. godine. Zavod za zaštitu spomenika kulture - Kragujevac realizovao je prvu fazu restauratorsko-konzervatorskih radova čiji je cilj bio osnovna zaštita ovog vojno – memorijalnog lokaliteta. Ostali radovi su nastavljeni zahvaljujući Slovacima koji su zainteresovani za obnovu i redovno održavanje ovog spomen obeležja.

Na sada pošumljenom delu Spomen parka, između spomenika „Kristalni cvet“ i hotela „Šumarice“, ka putu za Gornji Milanovac, nalazi se staro vojničko groblje. Smatra se da je jedno od najstarijih u Srbiji. Potiče iz vremena srpsko-turskih ratova 1876-1878. godine, a između dva svetska rata Kragujevčani su ga nazvali „srpski Zejtinlik“. Na ovom groblju sahranjen je veliki broj vojnika iz Balkanskih ratova i Prvog Svetskog rata. U mirnodopskim vremenima, na ovom groblju su sahranjivani vojnici koji bi preminuli za vreme služenja vojnog roka u Kragujevcu. Pretpostavlja se da se tu nalazi oko 2500 grobova. 

Početkom Prvog svetskog rata, Kragujevac je po drugi put postao prestonica Sbije, jer su se prestolonaslednik Aleksandar, Vrhovna vojna komanda, i centralna bolnica srpske vojske, iz Beograda premestili u Kragujevac. Bolnica je bila na prostoru današnjeg stadiona, a bolesnici su smeštani u obližnju kasarnu i u gornji deo Velikog parka. U ovu centralnu bolicu su donošeni teški ranjenici sa svih frontova, a onda je tokom zime 1914/15. godine zavladala i epidemija pegavog tifusa. Tada je tifusu podlegla i doktorka Elizabet Ros, koja je sa misijom stranih lekara došla da pomogne Srbima. Ona je sahranjena na Gradskom groblju, sa ostalim civilima. Tada nepošumljen deo zapadno od Kragujevca, postao je centralno groblje srpske vojske u Prvom svetskom ratu. 

Kada se oktobra 1915. godine, srpska vojska povukla na jug, Kragujevac su zauzele nemačke i austrougarske trupe. Na okupiranoj teritoriji nisu oskrnavili srpsko vojničko groblje, već su u produžetku počeli da sahranjuju svoje poginule i umrle vojnike formirajući tako dodatni deo groblja. 

Između dva rata vojnici su i dalje sahranjivani na ovom vojnom groblju Okupatorsko groblje nije skrnavljeno, ali nije ni održavano i nije mu se pridavao veliki značaj. Kada je 1941. godine, Kragujevac, ponovo okupiran, nemačka vojska ni tada nije skrnavila srpsko vojničko groblje, samo su svoje vojničko groblje uredili, a uskoro su tu počeli da sahranjuju poginule i umrle vojnike Trećeg rajha. Posle Drugog Svetskog rata, groblje je potpuno zapušteno i na većem delu su zasadjeni borovi. 

Do danas je očuvano nekoliko desetina spomenika starijih od 1912. godine, koji predstavljaju izuzetnu vrednost. Spomenici po obliku i bogatstvu ornamenata, predstavljaju veliki doprinos narodnom stvaralaštvu. Ornamenti na spomenicima su raznobojni, a zastupljeni su i raznovrsni motivi, što groblje čini još zanimljivijim. Srpsko vojničko groblje je delimično obnovljeno 1998. godine. 

Početkom Prvog svetskog rata, Kralj Petar Prvi Karađorđević, naručio je dva lava isklesana od belog mermera. Lavove je želeo da postavi ispred crkve na Oplencu. Međutim, Nemci i Austrougari su krajem 1915. godine jednog od ovih lavova doneli iz Topole i postavili ga ispred svog vojničkog groblja u Šumaricama. Lav je gledao na nemačke i austrougarske grobove, a u neposrednoj blizini bio je poslednji red srpskih grobova. 

Umetnička figura lava je u prirodnoj veličini, duga je 2,20, široka 1, i visoka na prednjem delu 1 metar. Lav se nalazi na visokom postamentu, prikazan je u ležećem stavu, sa glavom položenom na šape. Austrijanci su drugu lavlju figuru, odneli 1918. godine u nepoznatom pravcu i izgubio joj se svaki trag, a i pored svih uloženih napora do danas nije pronađena. Na postamentu spomenika okupator je isklesao reči „Pro patria“, što u prevodu znači „Za otadžbinu“. Posle oslobođenja, nemački natpis je zamenjen srpskim, „Zahvalna otadžbina -1914-1918“, koji se i danas nalazi na postamentu. 

Na donjoj strane groblja 1998. godine postavljen je spomenik posvećen borcima Šumadijske divizije, I i II poziva iz Prvog svetskog rata. Skulptura prikazuje srpskog vojnika u uniformi iz Prvog svetskog rata, a autori su braća Svetomir i Svetozar Radović.

GTO