ŠUMADIJA BLAGO SRBIJE: Srednjovekovna arheološka nalazišta

Najvažnije saobraćajnice bile su duž Morave ("Carigradski drum"), i put iz Beograda ("Beogradski drum") preko Avale, dolinom Kolubare, na Rudnik i odatle ka Borču, pa dolinom Gruže prema Žiči i dalje ka Prizrenu. Ostaci lokalnih puteva pronađeni su i u dolini Lepenice, okolini Borča i Grbica.

Arheološkim istraživanjem Gradca rasvetljena je njegova značajna uloga kroz čitavu istoriju. Sem svoje praistorijske uloge u gotovo svim razdobljima, utvrda na platou Jerininog Brda, od dolaska Rimljana dobija veći značaj. Opstaje i u ranovizantijsko doba o čemu svedoče arheološki nalazi 5-7 veka., potom prekid u doba doseljavanja Slovena i nakon njih (7-10. vek) i najverovatniju obnovu u 11. veku, nakon slamanja Bugarske moći za vreme Vasilija II. Predpostavlja se da utvrada na platou Jerininog brda, rušenje doživljava verovatno u pohodu Stefana Nemanje 1183., nakon čega i oblast Lepeničke župe biva uključena u srednjovekovnu srpsku državu, što se zna na osnovu hilandarske povelje iz 1189. Sudeći po povelji Đurđa Brankovića iz 1428-1429. godine, grad je imao nekakvu obnovu u doba Đurđa i Jerine, a možda i duži život u srpskom srednjem veku pre tog doba, za šta za sada nema potvrda. Svoj konačni kraj u tom slučaju, najverovatnije doživljava sa padom despotovine, čemu bi mogli ići u prilog brojni stećci (nadgrobnici) koji spadaju u vreme 14-16. veka.

Arheolog Milenko Bogdanović obavio je istraživanja Gradine u Grbicama i tom prilikom utvrdio postojanje vizantijske crkve u podnožju brda iz doba Justinijana (6. vek), a u Gradini cisternu za vodu i naselje 10-12. veka uz zidine grada.

Borač se kao župa prvi put pominje u Žičkoj povelji Stefana Prvovenčanog 1218/19., a procvat doživljava u vreme despotovine. Svoj vrlo moćan početak, sudeći po pokretnom arheološkom materijalu, grad je doživeo u rimsko doba, a njegovo trajanje kroz vizantijski period za sada se samo predpostavlja. Despot Stefan ga naziva "slavni grad Borač". Borač osvajaju Turci 1438. godine.

U dolini reke Gruže poznate su još i utvrde u selima Čestin, Pajsijević, (koje zasada smestamo u 14.-15. vek), potom iz žičke povelje, poznati su još i Bresnica sa Trgom, Sibnica sa Okruglom, a iz literature i Leševo. Sa severne strane, na Rudniku, našu teritoriju omeđuje utvrda u Stragarima poznata u literaturi kao Srebrnica, u kojoj je Despot Stefan za naslednika odredio Đurđa Brankovića, a poznata je i utvrda u selu Kotraži u neposrednoj blizini iz koje potiču jedna fibula iz 4. veka i jedna naušnica iz 11. veka.

Gradovi nisu arheološki istraživani, a po koji pokretni nalaz sa njihovog područja dobija višestruko na značaju upućujući svojim vremenskim omeđavanjem na moguće zaključke. U literaturi se takođe pominju utvrde Gradište (Goluban) u Viševcu kod Rače (podno koga je rodno mesto Krađorđa), i Kuline u selu Petrovac kod Kragujevca. Rekognosciranjima terena u okolini Knića otkrivena je utvrda Klik u selu Bečevici, a potes Gradina pominje se i u Oplaniću. U Bečevici postoje ostaci starije crkve iz doba 14-15. veka koju narod naziva Mrnjinom crkvom. Sa obronaka Gledićkih planina, široj teritoriji Kragujevca pripada i utvrda na uzvišici, u selu Grošnici (Gradina) - elipsoidne osnove, za koju ima potvrda da je trajala u antičko doba, ali i predpostavki o njenom srednjovekovnom životu na osnovu narodnog predanja kojim se pripisuje "prokletoj Jerini". U slivu Bistrice, u Levču, istraživana je srednjovekovna utvrda u Starom Selu kog Sugubine.

Srednji vek kao doba duboke pobožnosti, otkrivaju nam i manastiri, crkve i crkvišta središnje Šumadije: Blagoveštenje Rudničko, Voljavča, Petkovica-u oklini srednjovekovne Srebrnice, potom Bogorodičin manastir kod Batočine (nije ubiciran), Vraćevšnica, Divostin, Drača, Kalenić, Grnčarica (izmešten-po predanju zadužbina Dragutinova), crkva Kumanica u Ramaći, i crkva u Borču, crkvine u Ješevcu, Kamenici.

Nekada gusto naseljena, što se vidi iz Brokijerovog putopisa iz 1433., stradanjima Despotovine od Turaka 1439. godine, a naročito nakon njenog pada 1459., Šumadija je strašno opustela. Stanovništvo ovih krajeva koje je izbeglo odvođenje u ropstvo, bežalo je naročito u Ugarsku i manje u Crnu Goru. Preseljavanja su se nastavljala i kasnije, a Turci su uništavali utvrde kako ih niko ne bi više koristio, sem najvažnijih koje su uzimali u upotrebu. U 16. i 17. veku nastaje zatišje u iseljavanju preko Save i Dunava, ali putopisci saopštavaju o bednom stanju naroda u Srbiji, i o pustim i retko naseljenim predelima. Konačno 1690. godine bilo je najjače iseljavanje koje je zahvatilo i Šumadiju, Srbija je bila gotovo pusta.

Tek sa nastankom kraće austrijske uprave prvih decenija 18. veka, u Kragujevcu i okolini počinje veći priliv stanovništva iz Dinarskih oblasti u sliv Gruže, i kosovsko-metohijskog stanovništva u sliv Morave i donje Lepenice. A i manji broj porodica vratio se iz Ugarske na svoja ognjišta. Novi stanovnici zatiču stara srednjovekovna pusta sela i nazivaju ih "Staro selo" ili "Selišate", kojih toponima ima u većem broju sela u našoj okolini.